Ortadoğu’da Bir Kürt Topluluğu: Feyliler

Ortadogu cografyasının baslıca aktörlerinden biri olan Kürtlerin yaklasık dörtte üçünün Sünni Müslüman oldugu bilinmektedir. Geriye kalan Kürt nüfusun ise dinsel ve mezhepsel inanç bakımından önemli bir çesitlilik sergiledigini söylemek mümkündür. Hıristiyanlıktan Ezidilige degin uzanan söz konusu inanç çesitliligini yansıtan topluluklardan biri de Feylilerdir. Feyliler antik çaglardan bu yana ran-Irak sınırını olusturan Zagros Sıra Dagları’nın eteklerinde yasayan ve Sii kimlikleri ile tanınan bir Kürt toplulugudur. Feyliler gerek mezhepsel ve etnik kimlikleri gerekse siyasal tercihleri ve konumları nedeniyle modern Irak ve ran tarihinin önemli aktörlerinden biri olmustur. Bu çalısmada Ortadogu’nun tanınmayan magdurlarından biri olan Feylilerin, kültürel, toplumsal ve siyasal yapıları, modern Irak ve ran tarihindeki rolleri analiz edilmeye çalısılmaktadır. Bu kapsamdan hareketle çalısma temelde bir siyasi ve toplumsal tarih incelemesi niteligi tasımaktadır. Ancak bunun yanı sıra Kürtlerde dinsel ve mezhepsel inancın siyasal tercihleri ve toplumsal konumu nasıl etkiledigini degerlendirebilme noktasında da önemli ipuçları sunmaktadır. Anahtar Kelimeler: Feyli, Sii Kürtler, Mezhepsel Farklılıklar, Irak, ran. GRS Ortadogu cografyasının baslıca aktörlerinden biri olan Kürtlerin, dinsel ve mezhepsel inanç bakımından çogulcu bir yapıya sahip oldugunu söylemek mümkündür. Her ne kadar Kürtlerin büyük bir çogunlugu Sünni
slam inancına tabi olsa da Siilikten Hıristiyanlıga, Alevilikten Ezidilige, Ehl-i Haktan Yahudilige birçok dinsel ve mezhepsel inanç Ortadogu’nun diger halkları arasında oldugu gibi Kürtler arasında da kendine yer edinmistir. Kürtler arasındaki söz konusu bu inanç çesitliligini yansıtan topluluklardan biri de Feyliler’dir. Anayurtları
ran-Irak sınırını olusturan Zagros Sıra Dagları’nın etekleri olan Feyliler, Sii mezhepsel kimlikleri ile ön plana çıkan bir Kürt toplulugudur. Feylileri bu çalısmanın konusu haline getiren ise modern Ortadogu tarihindeki siyasal ve toplumsal rolleridir. Ortadogu’da adları en az duyulan topluluklardan biri olan Feyliler, gerek mezhepsel ve etnik kimlikleri AP ortadogu’da bir kürt toplulugu: feyliler 361 gerekse siyasal tercihleri ve konumları nedeniyle modern Irak ve
ran tarihinde önemli bir aktör olarak karsımıza çıkmaktadır. Bu çalısmada Ortadogu’nun tanınmayan magdurlarından biri olan Feyli Kürtlerin, kültürel, toplumsal ve siyasal yapılarına, modern Irak ve
ran tarihindeki rollerine ısık tutulmaya çalısılmıstır. Feylilerin gerek etnik gerekse mezhepsel kimlikleri nedeniyle modern Irak tarihinde en fazla ayrımcılıga maruz kalmıs aktörlerden biri oldugunu söylemek mümkündür. Feylilerin Irak’ta özellikle Baas rejimi döneminde görmüs oldukları baskı, toplumsal, ekonomik ve siyasal yapılarını bir bütün olarak etkilemis ve Irak siyasetinde aktif rol almalarında önemli bir rol oynamıstır. Benzer bir durumun Ortadogu’daki Feyli Kürt nüfusun yaklasık üçte ikisini barındıran
ran’da yasandıgını söylemek ise zordur.
ranlı Feylilerin Irak’taki soydaslarının aksine rejimle -özellikle 1979 yılında gerçeklesen
ran
slam Devrimi’nden sonra- daha iyi iliskiler gelistirdigini söylemek mümkündür. Bu durumun en önemli nedeni,
ran nüfusunun ezici bir çogunlugunun, yönetici elitlerin ve devletin resmi inancının Feyli Kürtlerin de inancı olan Sii
slam olmasıdır. Söz konusu mezhepsel birliktelik,
ranlı Feylilerin toplumsal ve siyasal tarihinin Irak’taki soydaslarından farklı bir seyir izlemesinde temel rolü oynamıstır. Bu çalısma temelde bir siyasi ve toplumsal tarih incelemesi niteligi tasısa da çalısmanın sosyolojik anlamda daha genis bir degerlendirme imkânı sundugunu söylemek mümkündür. Zira Feyli Kürtlerin siyasal ve toplumsal tarihi, Kürtlerde etnisite-mezhep iliskisinin ve azınlık dinden veya mezhepten olmanın siyasal tercihleri ve toplumsal konumu nasıl etkiledigini degerlendirebilme noktasında da önemli ipuçları barındırmaktadır. Bu kapsamdan hareketle çalısmanın ilk bölümünde öncelikle Sii Kürtler ve özelinde Feyliler hakkında genel bir degerlendirme sunulmaktadır. Sii Kürtler ve özelinde Feylilerin yasadıgı cografya, konustukları dil ve nüfusları gibi konulara iliskin bilgi verilmektedir. Modern Ortadogu tarihinde Feyliler dendiginde akla Irak’ta yasanan gelismelerin geldigini söylemek mümkündür. Bunun temel nedeni, Feylileri Ortadogu tarihinin bir öznesi haline getiren tarihsel gelismelerin büyük bir çogunlugunun Irak’ta yasanmıs olmasıdır. Bu nedenle çalısmada Iraklı Feylilere daha genis bir yer ayrıldıgını söylemek mümkündür. Çalısmanın ikinci bölümünde Feylilerin modern Irak tarihindeki toplumsal konumları, onları önemli bir aktör haline getiren tarihsel gelismeler ısıgında ele alınmaktadır. Üçüncü bölümde ise Iraklı Feylilerin büyük oranda Baas rejiminin baskısı altında sekillenen siyasal tercihleri, rolleri ve konumları incelenmektedir. Çalısmanın dördüncü bölümü
ranlı Feyli Kürtlere ayrılmıstır.
ranlı Feylilerin tarihi Iraklı soydaslarından farklı olarak rejimle isbirligi halinde ilerlemis ve bu durum yine Iraklı soydaslarından farklı olarak siyasal alanda daha pasif bir aktör olarak yer almalarına etki etmistir.
ran siyasetinde ayrı bir özne olarak degil Sii Kürt Özkan GÖKCAN alternatif politika Cilt 6, Sayı 3, Aralık 2014 nüfusun bir bileseni olarak hareket eden
ranlı Feyliler, çalısmanın dördüncü bölümünde modern
ran tarihindeki toplumsal rolleri ve siyasal konumları üzerinden incelenmektedir. Son olarak çalısma,
ranlı ve Iraklı Feylilerin toplumsal ve siyasal konumlarına iliskin yapılacak karsılastırmalı bir genel degerlendirme ile sonuçlandırılmaktadır. Belirtmek gerekir ki bu çalısma, iki ayda bir yayınlanan Kürt Tarihi dergisinin 10. sayısında yer alan “Irak’ta Bir Kürt Toplulugu: Feyliler” baslıklı çalısmanın ve söz konusu çalısmadan esinlenerek 7-10 Mayıs 2014 tarihleri arasında düzenlenen Kırıkkale Üniversitesi Uluslararası Ortadogu Sempozyumu’nda sunulan “Orta Dogu’nun Tanınmayan Magdurları: Feyliler” baslıklı bildirinin kapsamları genisletilmis ve detaylandırılmıs halidir. Söz konusu çalısmalarda Iraklı Feylilerin siyasal ve toplumsal tarihine iliskin genel bir degerlendirme sunulmus,
ranlı Feyliler ise çalısmaların kapsamına dâhil edilmemistir. Bu çalısmada ise Iraklı Feylilerin toplumsal konumları, siyasal konumları ve tercihleri, bu tercihlerin nedenleri ve yasadıkları sorunların tarihsel kaynakları detaylı olarak ele alınmaktadır. Ayrıca çalısmada
ranlı Feylilerin modern
ran tarihindeki siyasal ve toplumsal konumları da incelenmekte ve bu sayede iki ülkedeki Feylilere iliskin karsılastırma yapabilme olanagı saglanmaktadır. Çalısmanın bu genisletilmis ve detaylandırılmıs kapsamı ile spesifik olarak Feylileri konu edinen bir elin parmaklarını geçmeyecek sayıda akademik çalısmanın bulundugu literatüre özgün bir katkı yaptıgını söylemek mümkündür. 1. S KÜRTLER1 VE FEYLLER Ortadogu cografyasının en önemli aktörlerinden biri olan Kürtlerin yaklasık dörtte üçünün Sünni
slam inancına, bunların ezici bir çogunlugunun ise Safi mezhebine tabi oldugu bilinmektedir (van Bruinessen, 2000: 15). Sünni
slam inancına tabi olmayan Kürt nüfusun ise dinsel ve mezhepsel inanç bakımından önemli bir çesitlilik gösterdigini söylemek mümkündür. Ezidilikten Yahudilige degin uzanan bu inanç çesitliligi arasında nüfus olarak en kalabalık topluluklardan birini ise Sii Kürtler olusturmaktadır. Kürtlerin ne zamandan beri Sii oldugu tam olarak bilinmemekle birlikte, 16. yüzyılda Siiligin
ran’da yaygın bir kabul görmesiyle gerçeklesmis olma ihtimali yüksektir. 16. yüzyıldan önce yüksek ihtimalle Ehl-i Hak inancına tabi olan Sii Kürtler, Siiligin
ran’da yaygınlasarak devlet dini haline gelmesinin ardından sosyal konumlarını 1 Alevilik ve Ehl-i Hak inançlarının Sii mezhebine dâhil olup olmadıgı tartısmalı bir konudur. Her iki inanç kimi kaynaklarda Siiligin asırı yorumları, kimi kaynaklarda ayrı birer
slam mezhebi, kimi kaynaklarda ise
slam dısı inanç biçimleri olarak kabul edilmektedir. Söz konusu görüs ayrılıgı nedeniyle Alevilik ve Ehl-i Hak bu çalısmada Sii mezhebine dahil edilmemistir. Dolayısıyla çalısmada geçen Sii Kürtler kavramı, Alevi ve Ehl-i Hak inancına mensup Kürtleri içermemektedir. AP ortadogu’da bir kürt toplulugu: feyliler 363 iyilestirmek amacıyla dinlerini degistirmeyi tercih etmislerdir (McDowall, 2004: 34). Bu din degistirme tercihine ragmen bugün Sii Kürtlerin bir kısmı Ehl-i Hak inancına ait bazı ritüelleri devam ettirmekte ve ibadetlerini Ehl-i Hak mabetlerinde gerçeklestirmektedir (McDowall, 2004: 34). Ayrıca
ran’ın Kirmansah, Kürdistan ve Luristan eyaletlerinin yanı sıra Irak’ın Kerkük sehrinde halen Ehl-i Hak inancını terk etmeyen Kürtler bulunmaktadır (Bruinessen, 2008: 44). Sii Kürtlerin yaklasık 3,5 milyonluk nüfuslarıyla toplam Kürt nüfusunun yüzde 10 ila 11’ini olusturdugu tahmin edilmektedir. Neredeyse tamamı
ran ve Irak topraklarında yasayan Sii Kürtlerin tarihi anayurtları
ran’ın Kirmansah eyaletidir (McDowall, 2004: 34). Bugün
ran’da büyük çogunlugu Kirmansah ve
lam eyaletlerinde olmak üzere Kürdistan, Batı Azerbaycan, Horosan, Luristan, Hamedan eyaletlerinde ve baskent Tahran’da yaklasık 3 milyon Sii Kürt’ün yasadıgı tahmin edilmektedir (UNPO, 2010: 1). Irak’ta yasayan Sii Kürtler ise bu ülkedeki Kürt nüfusunun yaklasık yüzde 10’unu olusturmakta diger bir ifadeyle Irak’ta yaklasık 550-600 bin Sii Kürt yasamaktadır (Morad, 2005: 101). Söz konusu nüfusun bir kısmı
ran sınırındaki Zagros Sıra Dagları eteklerinde geleneksel kırsal yasamlarını sürdürmekteyken, büyük bir çogunlugu Bagdat, Basra, Kerkük gibi büyük sehirlerde yasamaktadır (Morad, 2005: 101). Sii Kürtler, Kürtçe’nin farklı lehçelerini2 konusmaktadırlar.
ran’daki Sii Kürtlerden daha kuzeyde yasayanlar diger bir ifadeyle Türkiye sınırına yakın olanlar agırlıklı olarak Kurmanci lehçesini konusmaktayken, daha güneyde yani Irak sınırına yakın yasayanların çogunlugu Gorani ve Sorani lehçelerini konusmaktadır (Yıldız ve Taysi, 2007: 5).
ran’da yasayan Sii Kürtler, aynı 2 Kürtçe, Hint-Avrupa dil ailesinin
rani diller grubunda yer alan ve birçok farklı lehçeyi bünyesinde barındıran bir dildir. Bu farklı lehçeleri konusanların bir kısmı birbirlerini anlamakta zorlanmazken bir kısmı çok az anlamaktadır. Literatürde Kürtçe’nin lehçelerinin sınıflandırılmasına iliskin farklı yaklasımların oldugunu söylemek mümkündür.
ranlı Kürt tarihçisi M. Izady’e göre Kürtlerin ana dili Kurmanci ve Pehlewani olmak üzere iki ana gruba ayrılmaktadır. Izady, bu sınıflandırmasında Kurmanci ve Sorani lehçelerini Kurmanci ana grubuna dahil ederken, Gorani ve Dımıli (Zazaca) lehçelerini Pehlewani ana grubuna dahil etmektedir (Izady, 2011: 299-310). Bir diger
ranlı Kürt tarihçisi Amir Hassanpour ise Kürtçe’nin lehçelerini Kurmanci, Sorani, Hewrami (Gorani-Dımıli) ve Kirmansani olmak üzere dört ana gruba ayırmaktadır (Hassanpour, 2005: 78-79). Literatürde yer alan bir diger sınıflandırma,
ran dilleri ve dinleri ile ilgili çalısmaları ile tanınan ve Kürdoloji üzerine arastırmaları olan akademisyen Philip G. Kreyenbroek’e aittir. Kreyenbroek, Kürtçe’nin lehçelerini Kuzey Kürtçesi, Merkez Kürtçesi (Sorani) ve Güney Kürtçesi olarak üç gruba ayırmakta ve bu lehçelerin arasında en çok konusulanın Kuzey Kürtçesi (Kurmanci) oldugunu ifade etmektedir (Kreyenbroek, 2005: 53-64; Kreyenbroek ve Allison, 2008: 39-40). Kürdoloji ve Kürt tarihi üzerine çalısmaları ile tanınan bir diger isim olan Martin van Bruinessen de Kreyenbroek’e benzer bir sekilde Kürtçe’nin Kuzey (Kurmanci), Güney (Sorani) ve Güneydogu (Laki, Kirmansahi) olmak üzere üç ana gruptan olustugunu ifade etmektedir (van Bruinessen, 2008: 41- 43). Ancak Bruinessen, Kürtçe’nin bu üç ana lehçe grubunun yanında Gorani ve Dımıli (Zazaca) olmak üzere iki lehçe grubunun daha oldugunu belirtmekte ve aslında Kürtçe’nin 5 temel lehçe grubundan olustugunu ifade etmektedir. Özkan GÖKCAN alternatif politika Cilt 6, Sayı 3, Aralık 2014 zamanda Farsça’yı da çok iyi bilmekte ve Kürtçe’nin yazımında Fars alfabesini kullanmaktadır (Yıldız ve Taysi, 2007: 5). Bu durum,
ran’da konusulan Kürt lehçeleri üzerinde Farsça’nın etkisinin yogun hissedilmesinde etkili olmustur.
ran’dakine benzer sekilde, Irak’ta yasayan Sii Kürtler de Kürtçe’nin Sorani, Gorani ve Kurmanci lehçelerini konusmaktadır (Izady, 2011: 299-310; van Bruinessen, 2008: 41-43). Bu çalısmanın konusunu olusturan Feyliler, bir grup asiretten olusan Sii Kürt toplulugudur. En büyük Feyli Kürt asiretleri arasında Ali Sherwan, Cheragh Wandi, Safar Wandi, Hiar Wandi, Dara Wandi, Malek Shahi, Jamal Wandi, Ansari, Kalhur, Zouri, Qaitoli, Khezell, Shuhan ve Mousi saymak mümkündür.3 Feyli kelimesinin etimolojik kökeni hakkında net bir bilgi olmamakla birlikte literatürde iki temel görüsün bulundugunu söylemek mümkündür. Bunlardan ilki Suriyeli
slam tarihçisi Yakut el-Hamavi’ye aittir. El-Hamavi, 13. yüzyılda yazdıgı Mucemü’l-Büldân (Cografi Sözlük) adlı eserinde Feyli isminin kökeninin “fil” oldugunu ifade etmistir.4 El-Hamavi’ye göre
ran’ı Irak’tan ayıran daglarda yasayan insanlar “fil gibi iri” olmalarından dolayı zaman içinde Feyli olarak adlandırılmıslardır.
kinci ve daha genel kabul gören görüs ise
ranlı Kürt tarihçisi Mehrdad R. Izady’e aittir. Izady’e göre Feyli kelimesinin kökeni MÖ 247-MS 224 yılları arasında bugünkü
ran topraklarına hâkim olan Parthiyan
mparatorlugu’nu yöneten ve Izady’e göre Kürtlerin kültürel kuzeni olan Parthiya halkından gelmektedir (Izady, 2011: 181). Parthiyan
mparatorlugu’nun son bulmasının ardından Feylilerin köklerinin yattıgı ve yüzyıllardır yerlesik bulundugu bugünkü
ran devletinin Luristan eyaleti toprakları Parthiya olarak tanımlanmaya baslamıstır (Izady, 2011: 181). Parthiya kelimesi zamanla degiserek “Pahla” seklini almıs, Arap alfabesinde “p” harfi bulunmadıgı için kelime Arapça eserlerde “Fahla” seklinde yer edinmistir. Günümüzde
ran’ın
lam eyaletinde bir kasabanın ismi de olan Pahla, zaman içinde Fahla-Faila- Faili-Feyli seklinde degiseme ugramıs ve aynı zamanda bir Kürt toplulugunun ismi olmustur.5 Feylilerin diger Sii Kürtler gibi 16. yüzyıldan itibaren Sii olmaya basladıklarını, bu tarihten önce ise arkeolojik bulgulardan anlasıldıgı kadarıyla bir kısmının Nasturi Hıristiyan bir kısmının ise Ehl-i Hak inancına mensup 3 Feyli Kurds, http://cdn.worldheritage.org/articles/Feyli_Kurds#cite_note-10, (erisim tarihi: 10.09.2014). 4Kurdish Academy of Language, “Pahli (Feyli)”, http://www.kurdishacademy.org/?q=node/46, (erisim tarihi: 14.09.2014). 5Kurdish Academy of Language, “Pahli (Feyli)”, http://www.kurdishacademy.org/?q=node/46, (erisim tarihi: 14.09.2014). AP ortadogu’da bir kürt toplulugu: feyliler 365 olduklarını söylemek mümkündür.6 Bugün özellikle
ran’ın Kirmansah eyaletinde yasayan Feyli Kürtler arasında sayıca az da olsa Ehl-i Hak inancından vazgeçmeyenlerin oldugu bilinmektedir. Yüzyıllardan bu yana Zagros Sıra Dagları’nın bir parçası olan Kabir Dagı’nın eteklerindeki
ran ve Irak kasabalarında yasamakta olan Feyliler, 20. yüzyılın baslarından itibaren Irak ve
ran’ın büyük sehirlerine göç etmeye baslamıslardır (Gunter, 2011: 51). Günümüzde Bagdat’tan Kerkük’e, Tahran’dan Elburz’a kadar birçok büyük yerlesim yerinde Feyli nüfusu bulunmaktadır. Neredeyse tamamı Irak ve
ran topraklarında yasayan Feylilerin toplam nüfusu hakkında net bir bilgi olmamakla birlikte yaklasık 1,5 milyon oldugu tahmin edilmektedir.7 Irak’ta yasayan 550-600 bin Sii Kürdün tamamının köken olarak Feyli oldugu tahmin edilmektedir. Feyli Kürt nüfusun geriye kalan yaklasık bir milyonluk kısmı ise
ran’ın büyük sehirlerinde ve Irak sınırındaki eyaletlerinde yasamaktadır. Feyliler ile ilgili en tartısmalı konulardan biri de konustukları Feyli Kürtçesi (Feylice) ile ilgilidir. Feylice’nin Kürtçe’nin hangi lehçe grubu içinde yer aldıgına iliskin farklı yaklasımlar bulunmaktadır. Izady’e göre Feylice, Kürtçe’nin Gorani lehçesinin alt lehçelerinden biridir ve Dımıli (Zazaca) ile ortak özellikler göstermektedir (Izady, 2011: 301). Kürt dili ve edebiyatı üzerine çalısmaları ile tanınan
ranlı tarihçi Hassanpour ise Feylice’yi Sorani lehçesinin bir alt lehçesi olarak görmektedir (Hassanpour, 2005: 79). Bir baska yaklasım ise Feylice’nin daha çok
ran’da konusulan Güney Kürtçesi lehçe grubunun içinde yer aldıgını ve aynı lehçe grubunda yer alan Lakice ile önemli benzerlikler gösterdigini savunmaktadır.8 Feylice’nin Kürtçe’nin hangi lehçe grubunda yer aldıgına iliskin farklı yaklasımlar olsa da Farsça ve Arapça’dan oldukça etkilendigi noktasında görüs birligi oldugunu söylemek mümkündür (Morad, 2005: 101; van Bruinessen, 2008: 41). Bu iki dilin Feyli Kürtçesi üzerindeki etkisi ona özgün bir nitelik kazandırmıs ve literatürde farklı lehçe grupları içinde gösterilmesinde etkili olmustur. Bugün Irak’ta yasayan Feyli Kürtlerin yaklasık yüzde 60 ila 70’i Feylice’yi bilmekte ve konusmaktayken geriye kalan nüfus Arapça ve Farsça konusmaktadır (Morad, 2005: 101).
ran’da yasayan Feylilerin büyük çogunlugu ise Feylice’yi bilmekle birlikte diger Sii Kürtler gibi çogunlukla Farsça konusmayı tercih etmektedir (Izady, 2011: 251). 6 The Kurdish Globe, “Feyli Kurds Case Trial Begins in Baghdad”, 27.01.2009, http://www.kurdishglobe.net/article/4D74F03A0CB20FC5467682DFB22ADDA2/Feyli- Kurds-case-trial-begins-in-Baghdad-.html, (erisim tarihi: 20.09.2014). 7 Kurdish Academy of Language, “Pahli (Feyli)”, http://www.kurdishacademy.org/?q=node/46, (erisim tarihi: 14.09.2014). 8 Kurdish Academy of Language, “Southern Dialects Group”, http://www.kurdishacademy.org/?q=node/44, (erisim tarihi: 18.09.2014); MultiTree: A Digital Library of Language Relationships, “Feyli of Kurdish, Southern (sdh)”, http://multitree.org/codes/sdh-fey, (erisim tarihi: 19.06.2014). Özkan GÖKCAN alternatif politika Cilt 6, Sayı 3, Aralık 2014 2. MODERN IRAK TARHNDE FEYLLER Feyli Kürtlerin modern Irak tarihinin bir konusu haline gelmesi, 19. yüzyılın ortalarından itibaren vatandaslık hakkı ile ilgili yasadıkları sorunlarla baslamıstır. Osmanlı Devleti’nin 1846 yılında Osmanlı vatandasları için askerlik hizmetini zorunlu hale getirmesi, bir Osmanlı topragı olan Irak’ta yasayan Feyliler için 2000’li yıllara kadar sürecek vatandaslık sorununun baslangıcı olmustur. Söz konusu kanunun kabul edilmesinden sonraki yıllarda askere gitmek istemeyen veya gitse dahi kaçma girisimlerinde bulunan Feylilerin Osmanlı vatandaslıkları ellerinden alınmıstır (Morad, 2005: 101). Feylilerin zorunlu askerlik hizmeti konusundaki bu tavrı, Osmanlı yönetimindeki Irak’ta sosyal ve toplumsal konumlarının düsmesine neden olmustur. I. Dünya Savası’nın ardından 1920 yılında Irak’ta
ngiliz manda yönetimin yürürlüge girmesiyle Feylilerin yasadıgı sorunlar, etnik ve mezhepsel bir nitelik de kazanmaya baslamıstır. 1924 yılında
ngiliz manda yönetimi tarafından yürürlüge konulan Vatandaslık Kanunu, Irak toplumunu etnik ve mezhepsel anlamda kategorilere ayırarak esit olmayan bir vatandaslık anlayısı yerlestirmistir (Nakash, 2006: 86-87; Parolin, 2009: 82-83). Bu kategorilestirme ile birlikte Feyliler, Arap olmamaları,
ran kökenli olmaları ve söz konusu kanunun kabulü öncesinde Osmanlı vatandaslıgı tasımamaları nedeniyle ikinci sınıf vatandas muamelesine maruz kalmaya baslamıstır.9 1932 yılında Irak’ın bagımsızlıgını kazanmasının ardından Iraklı Feylilerin sorunları
ran’ın da dogrudan müdahil oldugu bir hal almıstır.
ran ve Irak arasında 1937 yılında imzalanan sınır anlasması sonrası Feyli Kürtlere bu iki ülke vatandaslıklarından birini tercih etme hakkı tanınmıstır. Iraklı Feylilerin büyük çogunlugu,
ran vatandaslık kanununun askerlik hizmeti konusunda daha esnek olması, Irak yönetiminin Sünni Arapların kontrolüne geçmeye baslamıs olması ve
ran tarafında yasayan akrabalarıyla güçlü baglara sahip olmaları gerekçeleriyle tercihlerini
ran vatandaslıgından yana kullanmıstır (Morad, 2005: 101). 1937 yılında yapılan
ran-Irak sınır anlasması, Feyli Kürtlerin tarihi yasam alanını ikiye ayırdıgı gibi özgürlüklerini de sınırlandırmıstır. Sınırın
ran tarafında yasayan akrabaları ile bagları kopan Feylilerin yasadıkları sorunlara, resmi olarak vatandası olmadıkları bir ülkede yasamanın yarattıgı zorluklar da eklenmistir. Irak topraklarında yasayan Feyliler,
ran vatandaslıgını tercih etmelerinin yarattıgı zorluklar nedeniyle 1940’ların basından itibaren Irak vatandaslıgına geçmek için basvurular yapmaya baslamıslardır. Ancak 1924 tarihli Irak Vatandaslık Kanunu’nda yerli Arap veya ataları Osmanlı vatandası 9 Elizabeth Campbell, “The Faili Kurds of Iraq: Thirty Years Without Nationality”, 02.04.2010, http://www.refugeesinternational.org/blog/faili-kurds-iraq-thirty-years-without-nationality, (erisim tarihi: 26.09.2014). AP ortadogu’da bir kürt toplulugu: feyliler 367 olmayanların belirli kosullar altında sonradan vatandaslık kazanabilecegine iliskin bir düzenleme olması, Feylilerin vatandaslık basvurularının önüne set çekmistir (Morad, 2005: 101-102). Ayrıca Irak yönetimi söz konusu vatandaslık kanunun kısıtlayıcı ve karmasık niteliginden yararlanarak 1960’lara kadar binlerce Feyli Kürdü, Sii ve
ran kökenli oldukları gerekçesiyle
ran’a göçe zorlamıstır (Morad, 2005: 101-102). 1968 yılında Baas Partisi’nin Irak yönetimine darbe ile el koyması, Feyli Kürtler için daha sancılı bir dönemin baslangıcı olmustur. 1970’li ve 1980’li yıllar boyunca Baas yönetimi ile Irak’taki Kürt ulusal hareketi arasında yasanan çatısmalar, Saddam Hüseyin’in Feyli Kürtlere yönelik uygulayacagı ayrımcı politikalara gerekçe olusturmustur. Bu süreçte Feyliler hem Kürt hareketine destek vermelerinden hem de Sii olmalarından kaynaklı defalarca Saddam Hüseyin’in hısmına ugramıslardır. Öyle ki 1980 yılında Devrimci Komuta Konseyi tarafından alınan 666 sayılı kararla yaklasık 200 bin Feyli Kürdün vatandaslıgı iptal edilmistir (ORSAM, 2012: 8) 1969-1988 döneminde yaklasık 150 bin Feyli Kürt, Saddam Hüseyin tarafından
ran’a sürülmüstür (McDowall, 2004: 34). Ayrıca aynı dönemde yasları 16-40 arasında degisen yaklasık 5 bin Feyli erkegi
ran ordusunda askere alınmalarının engellenmesi ve Feyli ailelerin dagılması için Baas yönetimi tarafından tutsak edilmis ve öldürülmüstür (Morad, 2005: 102) Baas yönetimi tarafından
ran’a sürülen Feyli Kürtler, ekonomik ve sosyal anlamda büyük bir yıkımla karsı karsıya kalmıstır.
ran’a sürülen Feyli ailelerin büyük çogunlugu iyi egitim almıs bireylerden olusmaktaydı ve ekonomik olarak iyi olanaklara sahipti. Sürgünden önce Bagdat, Basra, Kerkük ve Diyala gibi büyük sehirlerde yasayan bu aileler ticaretle ugrasmaktaydı ve bu isi Yahudilerden ögrenmislerdi. 1948’de
srail’in kurulmasından sonra Ortadogu’da hızla büyüyen antisemitizm dalgası ile Irak’tan göç etmek zorunda kalan Yahudilerin islerini Feyli Kürtler devralmıstı (Morad, 2005: 102). Bu sayede kısa zamanda önemli bir ekonomik güç elde eden Feyliler,
ran’a sürgün edilmeleriyle beraber tüm ekonomik olanaklarını kaybetmistir. Yüzyıllardır
ran’da yerlesik olan Feyliler toplumsal, ekonomik ve siyasal hayata tam anlamıyla entegre olmusken, Irak’tan sürgünle gelenler
ran rejiminin dıslayıcı politikalarına maruz kalmıs ve izole bir yasam sürmeye mecbur edilmislerdir. Sürgünün ardından
ran yönetimin kararıyla kamplarda yasamak zorunda kalan Feylilerin, istihdam edilme, egitim alma, seyahat etme gibi temel insani özgürlükleri kısıtlanmıstır.10 10 Elizabeth Campbell, “The Faili Kurds of Iraq: Thirty Years Without Nationality”, 02.04.2010, http://www.refugeesinternational.org/blog/faili-kurds-iraq-thirty-years-without-nationality, (erisim tarihi: 26.09.2014). Özkan GÖKCAN alternatif politika Cilt 6, Sayı 3, Aralık 2014 Baas yönetiminin Feylilere yönelik baskıcı ve ayrımcı politikaları 1990’lı yıllar boyunca da devam etmistir. Feylilerin üzerindeki baskının özellikle 1980’li ve 1990’lı yıllar boyunca artmasında ve bir tehdit olarak algılanmalarında Saddam Hüseyin’in önemli rolü olmustur. 1979 yılında devlet baskanı sıfatını kazanan Saddam Hüseyin’in Feylileri bir tehdit olarak görmesinin ve onlara karsı baskıcı politikalar üretmesinin dört temel nedeni oldugunu söylemek mümkündür. Bu nedenlerden ilki Saddam Hüseyin’in daha devlet baskanı olmadan önce temellerini attıgı ve uygulamaya basladıgı “Araplastırma” politikasının Feyliler üzerinde basarılı olmamasıdır. Feyliler, Baas yönetimin asimilasyon politikalarına ragmen Kürt kimliklerini korumus ve 1970’li yıllardan itibaren Irak Kürt ulusal hareketine destek vermeye baslamıstır.
kinci neden, Feylilerin anayurtlarının
ran olmasıdır. Saddam Hüseyin, bu nedenden dolayı Feylileri sürekli olarak
ran’a destek vermekle ve
ran’daki Sii rejimin direktifleriyle hareket etmekle suçlamıstır. Saddam Hüseyin liderligindeki Baas yönetimi,
ran’ın isteklerini yerine getirmekle suçladıgı binlerce Feyli’yi vatandaslıktan çıkarmıs, sürgün etmis ve öldürmüstür. Oysaki
ran yönetiminin Iraklı Feylilere yönelik tavrı hiçbir zaman Saddam Hüseyin’in düsündügü gibi olmamıs,
ran’a sürülenlere karsı dahi kucaklayıcı bir politika izlememistir. Feylilerin bir tehdit olarak görülmesinin üçüncü nedeni, Irak siyasetinde takındıkları Baas karsıtı tutumdur. Feyliler, özellikle 1970’li yıllarla beraber Baas karsıtı olan gerek Sii gerekse Kürt örgütlenmeler içinde aktif rol almaya baslamıslardır. Saddam Hüseyin’in Feylilerden duydugu rahatsızlıgın dördüncü ve son nedeni ise Feylilerin bir azınlık toplulugu olarak 1950’lilerden itibaren elde etmeye baslamıs oldukları ekonomik güçtür. Yahudilerin Irak’tan zorunlu olarak göç etmesinden sonra ticaretin kontrolünün Sünni Araplara degil Sii Kürtlere (Feylilere) geçmesi ve bu kontrolün ilerleyen yıllarda kemiklesmesi Baas yönetiminde ve Sünni Araplarda önemli bir hosnutsuzluk yaratmıstır (SETA, 2013: 46). Bu hosnutsuzluk Feylilere yönelik dıslayıcı ve baskıcı politikaların nedenlerinden biri olmustur. Saddam Hüseyin’in devlet baskanlıgı süreci boyunca Irak’ta en fazla baskı gören topluluklardan biri haline gelen Feyliler için 2003 yılı yeni bir dönemin baslangıcı olmustur. ABD’nin Irak’ı isgal etmesinin ardından olusturulan yeni yönetim, Baas yönetimi sırasında Feyli Kürtlere yapılan insan hakları ihlallerini kabul etmistir (SETA, 2013: 47). 15 Ekim 2005’te yapılan referandumla kabul edilen Irak Anayasası’nın önsözünde Baas yönetimi döneminde Feyli Kürtlere soykırım yapıldıgı ifadesi yer almıstır.11 2006 yılında yürürlüge giren yeni Irak Vatandaslık Kanunu, Feylilerin vatandaslık hakkı ile ilgili olarak 19. yüzyılın ortalarından beri yasamıs oldugu sorunlara resmiyette son vermistir. Söz konusu yeni vatandaslık kanunu ile 1980 yılında Devrimci Komuta Konseyi tarafından 11 Constitution of Iraq, http://www.ilo.org/wcmsp5/groups/public/---ed_protect/---protrav/--- ilo_aids/documents/legaldocument/wcms_125861.pdf, (erisim tarihi: 06.09.2014). AP ortadogu’da bir kürt toplulugu: feyliler 369 alınan ve yaklasık 200 bin Feyli Kürdün vatandaslıgını iptal eden 666 sayılı karar hükümsüz kılınmıstır.12 Öte yandan Kasım 2010’da sonuçlanan davada Irak Agır Ceza Mahkemesi Feyli Kürtlere karsı isledigi suçlar nedeniyle Saddam Hüseyin’in sag kolu ve Dısisleri Bakanı Tarık Aziz’i 10 yıl hapis cezasına çarptırmıstır.13 Feyliler için sembolik önem tasıyan bu kararın alınmasından bir sene sonra ise Irak Parlamentosu, Baas yönetiminin Feyli Kürtlere karsı isledigi suçları “soykırım” olarak adlandırmıstır.14 Atılan tüm olumlu adımlara ragmen Iraklı Feyli Kürtler toplumsal, siyasal ve ekonomik anlamda hala ciddi sorunlarla bogusmaya devam etmektedir. Bunun temel nedeni yasal güvence altına alınmıs hakların pratige uygulanmasında karsılasılan sorunlardır. Irak yönetimi 2012 yılında yaptıgı duyuruda 666 sayılı kararla vatandaslıktan çıkarılan 200 bin Feyli Kürdün yüzde 97’sinin vatandaslıga iade islemlerinin tamamlandıgını açıklamıstır (Institute for International Law and Human Rights, 2013: 91). Ancak Irak’ta yasayan Feyli aktivistler bu rakamın gerçekleri yansıtmadıgını ve daha az oldugunu savunmaktadır. Zira Avustralya’nın Bagdat büyükelçiliginin 2010 yılında açıkladıgı verilere göre sadece 25 bin Feyli Kürt resmi islemlerini tamamlayarak vatandaslık hakkını tekrar elde etmistir (IMMI, 2013: 15). Yasal islemleri tamamlayıp Irak vatandaslıgını tekrar elde eden Feylilerin en önemli sikâyeti kendilerine diger Irak vatandaslarından farklı renkte kimlik verilmesidir.15 Feyliler, farklı renkte kimlik uygulamasını, kendilerine yönelik ayrımcılıgın devam ettiginin en somut göstergesi olarak görmekte ve bu nedenle basvuru konusunda çekinceli davranmaktadır. Feyli aktivistlere göre vatandaslık hakkını tekrar elde edenlerin sayısının düsük olması uygulanan yasal prosedürden kaynaklanmaktadır. Feylilerin tekrar vatandaslık hakkı elde edebilmeleri için Irak’ta 1957 yılında yapılan nüfus sayımına katılmıs olduklarını veya katılanların çocukları, torunları olduklarını belgelerle ispat etmeleri gerekliligi bulunmaktadır (Institute for International Law and Human Rights, 2013: 90). Feyli Kürtlerin özellikle de
ran’daki sürgünden geri dönenlerin büyük bir çogunlugunun bu belgelerden yoksun olması, vatandaslık haklarının iade edilmis olmasına ragmen yasal olarak islemlerin tamamlanamamasına neden olmaktadır. Söz konusu belgelerin 12 Iraqi Nationality Law (Law 26 of 2006). Iraqi Official Gazette Issue 4019 Dated March 7, 2006, No.26. 13 Martin Chulov, “Tariq Aziz Given Additional 10-Year Jail Term for Persecution Shia Kurds”, 29.10.2010, http://www.theguardian.com/world/2010/nov/29/tariq-aziz-iraq-sentence-kurds, (erisim tarihi: 01.10.2014). 14 Feyli Kürt Katliamı ‘Soykırım’ Olarak Tanındı, 04.08.2011, http://semsur.wordpress.com/2011/08/04/feyli-kurt-katliami-soykirim-olarak-tanidi/, (erisim tarihi: 02.10.2014). 15 Vivian Tan, “Feili Kurds in Iran Seek Way Out of Identity Impasse”, 28.05.2008, http://www.unhcr.org/cgibin/ texis/vtx/search?page=search&docid=483d60872&query=IRAQ%20war, (11.09.2014). Özkan GÖKCAN alternatif politika Cilt 6, Sayı 3, Aralık 2014 eksikligi, Feylilerin sürgünden önce sahip oldukları malların iade edilebilmesi, egitim hakkından yararlanabilmeleri ve istihdam edilebilmeleri önünde de ciddi bir engel teskil etmektedir. Ayrıca söz konusu yasal prosedür Baas yönetimi tarafından sürgüne yollanan Iraklı Feylilerin
ran’da dogan çocuklarının vatandaslık islemlerinin gerçeklestirilebilmesi önünde de engel teskil etmektedir. 3. MODERN IRAK SYASETNDE FEYLLER Iraklı Feyli Kürtler günümüzde toplumsal hayata entegre olma noktasında hala birçok sorunla karsılasıyor olmalarına ragmen Irak ve özelinde Kürt siyaseti içinde aktif rol alan bir aktör olarak dikkat çekmektedir. Feylilerin Irak siyasetinde aktif rol almaya baslamaları, 20. yüzyılın baslarına uzanan ve ortalarında hız kazanan büyük sehirlere göç ile gerçeklesmistir. Zagros Dagları’nın eteklerinden Bagdat, Basra, Diyala gibi büyük sehirlere yasanan göç, Feylilerin toplumsal ve ekonomik yapısını degistirmekle kalmamıs, siyasetin içinde aktif olarak yer almalarına da yol açmıstır. Zagros Dagları eteklerinde geleneksel kırsal yasamı sürdüren apolitik ilk jenerasyonun aksine büyük sehirlerde büyüyen ikinci jenerasyon, kendini özellikle sol egilimli partilerin ve örgütlenmelerin içinde ifade etmeye baslamıstır (Morad, 2005: 102). 1940’lı yıllarla beraber aktif siyaset içinde yer almaya baslayan Feyli Kürtlerin örgütlendigi partilerin basında 1934 yılında kurulan sol egilimli Irak Komünist Partisi (IKP) gelmistir. Feylilerin IKP içinde örgütlenmesinde, partinin sol egilimli olmasının yanı sıra dönemin diger güçlü partilerinden farklı olarak Arap milliyetçisi ve Sünni mezhepçi bir dil kullanmaması da etkili olmustur (Morad, 2005: 103). Ayrıca IKP’nin sonradan vazgeçmekle birlikte ilk yıllarda Kürtlerin tam bagımsızlıgını savunması ve Erbil, Süleymaniye, Kerkük’de örgütlenerek agalık sistemine karsı mücadele vermesi de özellikle egitimli Feylilerin sempatisini kazanmasında önemli rol oynamıstır (McDowall, 2004: 387, 400). 1950’li ve 1960’lı yıllar boyunca IKP’de örgütlenen Feylilerin sayısının hızla artmasında partinin merkez komitesinin önemli isimlerinden olan Aziz el-Hajj’ın önemli rolü olmustur. Kendisi de bir Feyli olan el-Hajj, IKP’nin silahlı mücadeleye yönelmesi ve Arap milliyetçisi bir anti-komünist olan Cumhurbaskanı Abdüsselam Arif ile kesinlikle ittifak arayısına girmemesi taraftarıydı (Sluglett ve Sluglett, 2003: 122). Görüsleri parti içinde ciddi tartısmalar yaratan ve kabul görmeyen el-Hajj, 1967 yılında bir grup arkadasıyla IKP’den ayrılarak Irak Komünist Partisi/Merkezi Komuta’yı kurmustur (Ismael, 2008: 148). Söz konusu ayrısmadan sonra merkezi Irak yönetimine yönelik çesitli sabotaj eylemlerinde bulunan el-Hajj liderligindeki IKP/MK, aynı zamanda Molla Mustafa Barzani’ye destek veren Kürtleri ve özelinde Feylileri yanına çekmek için çaba harcamıstır (Sluglett ve Sluglett, 2003: 123). Nisan 1969’da el-Hajj ve yönetim kadrolarındaki diger önemli isimlerin Baas AP ortadogu’da bir kürt toplulugu: feyliler 371 yönetiminin eline esir düsmesiyle IKP/MK silahlı mücadeleyi bıraktıgını açıklamıs ve ilerleyen yıllarda gücünü giderek kaybetmistir (Tripp, 2007: 189). El-Hajj ile birlikte IKP’den ayrılmayı tercih etmeyen Feyli Kürtler, Aziz Muhammed liderliginde Irak Komünist Partisi/Merkezi Önderlik adı altında yeniden örgütlenen yapının içinde yer almıstır. Söz konusu yapının Baas yönetimi ile isbirligi yaparak Irak Parlamentosu’na iki vekil sokması, Kürtleri özelinde ise Feylileri oldukça rahatsız etmistir (Tripp, 2007: 201). Bu rahatsızlıgın bir neticesi olarak özellikle 1970’li yıllar boyunca Molla Mustafa Barzani liderligindeki Irak Kürt ulusal hareketi içinde örgütlenen Feylilerin sayısı hızla artmıstır. Aslında Feylilerin Kürt ulusal hareketi içinde aktif rol almaya baslamaları 1950’li yıllarla beraber gerçeklesmistir. Molla Mustafa Barzani liderligindeki Kürdistan Demokrat Partisi (KDP) içinde örgütlenmeye baslayan Feyliler, Kürtlerin kendi kaderlerini tayin etmesi hedefi dogrultusunda bir siyaset izlemislerdir. 1970’li yıllarla beraber gerek IKP’den yasanan kopusların gerek Irak Kürt ulusal hareketinin nüfuzunun artmasının gerekse Baas yönetiminin Kürtler ve Siiler üzerindeki artan baskısının etkisiyle KDP’de örgütlenen Feylilerin sayısı hızla artmıstır. Feyli Kürtlerin iyi egitimli ve entelektüel birikime sahip olmaları, KDP içinde önemli görevler üstlenmelerine olanak saglamıstır. Öyle ki Feyli kökenli bir siyasetçi olan Habib Muhammed Kerim el-Faili, 1964-1975 yılları arasında KDP Genel Sekreterligi görevini yürütmüstür (McDowall, 2004: 440). Molla Mustafa Barzani’nin en önemli silah arkadaslarından olan el-Faili, 11 Mart 1970’te Baas yönetimi ile KDP arasında yapılan ve Kürtlere özerklik tanıyan anlasmanın 12. maddesi16 uyarınca KDP tarafından Irak devlet baskanı yardımcılıgına aday gösterilmis ancak Baas yönetimi bu adaylıgı Sii olmasını gerekçe göstererek reddetmistir (McDowall, 2004: 440). 1970’li yıllar boyunca Feyliler sadece KDP içinde degil Kürt ulusal hareketini daha genis alanlara tasımak için kurulan diger toplumsal örgütlenmeler içinde de önemli görevlere gelmistir. Irak’ın ilk kadın hâkimi olan 16 Baas yönetimi temsilcisi Saddam Hüseyin ile KDP lideri Molla Mustafa Barzani arasında 3 ay süren görüsmeler sonunda 11 Mart 1970 imzalanan anlasma, Irak Kürtlerinin toplumsal, ekonomik ve siyasal haklarını düzenleyen 15 maddeden olusmustur. Kürtlerin çogunlukta oldugu bölgelerde özerk yönetim olusturulmasını da öngören anlasmanın 12. maddesinde “Irak devlet baskanı yardımcılarından biri Kürt olacaktır” hükmü yer almıstır. Ancak anlasmanın imzalanmasından yaklasık bir yıl sonra Saddam Hüseyin’in basta özerkligin ele alındıgı 14. madde olmak üzere anlasmanın maddelerinin içerigi ve uygulanması noktasında tavır degistirmesi, taraflar arasındaki anlasmanın son bulmasına ve çatısmaların yeniden baslamasına neden olmustur. Söz konusu anlasmanın içerigi hakkında daha detaylı bilgi için bkz. MCDOWALL, David, Modern Kürt Tarihi, Nesenur Domaniç (çev.), Doruk Yayınları,
stanbul, 2004, ss. 437-446; YILDIZ, Kerim, Irak Kürtleri: Dün, Bugün ve Yarın, Engin Urcan (çev.), Belge Yayınları,
stanbul, 2005, ss. 45-48; LAZAREV, M.S. ve MIHOYAN, S. X., Kürdistan Tarihi,
brahim Kale (çev.), Avesta Basın Yayın,
stanbul, 2010, ss. 318-330; VAN BRUINESSEN, Martin, Aga, Seyh, Devlet, Banu Yalkut (çev.),
letisim Yayınları,
stanbul, 2008, ss. 51-57. Özkan GÖKCAN alternatif politika Cilt 6, Sayı 3, Aralık 2014 Feyli kökenli Zakia
smail Haqqi Kürdistan Kadınlar Birligi baskanlıgı görevini yürütmüs, Feyli bir ögrenci olan Adel Murad Kürdistan Ögrenciler Birligi baskanı olmus, Yadullah Kerim ise Kürdistan Gençlik Dernegi’ne liderlik etmistir.17 Ayrıca Irak Kürt ulusal hareketinin sembol isimlerinden biri olarak kabul edilen ve 1974 yılında Baas yönetimi tarafından idam edilen siyasal aktivist Leyla Qasım’da Feyli Kürt’dür. Söz konusu üst düzey görevlerin dısında Feyliler askeri, finansal ve lojistik ihtiyaçlar bakımından da Kürt hareketine önemli katkılarda bulunmustur. 1970’li yıllar boyunca birçok Feyli Kürt genci pesmerge saflarında silahlı mücadeleye katılmıstır. Bagdat ve Kerkük gibi büyük sehirlerde yasayan ve ticaret ile ugrasan Feyliler, KDP’ye ciddi finansal katkıda bulunmus, rejimin tüm baskılarına ragmen üst düzey KDP kadrolarını evlerinde saklayarak örgütlenmelerine ve toplantılar yapmalarına olanak tanımıstır.18 1970’lerin ortalarından itibaren Irak Kürt ulusal hareketi içinde yasanan bölünmeden Feyliler de etkilenmistir. Haziran 1975’te KDP’den ayrılan Celal Talabani liderligindeki bir grubun Kürdistan Yurtseverler Birligi’ni (KYB) kurmasında Feyliler aktif rol oynamıstır. Feyli Kürt kökenli siyasetçiler Adel Murad ve Abdul Razzaq Aziz Mirza, KYB’nin kurucu üyeleri arasında yer almıs ve ayrıca ilerleyen yıllarda önemli sayıda Feyli Kürt partiye katılmıstır. 1980’li yıllar boyunca KDP ve KYB için aktif rol almaya devam eden Feyli Kürtler, 1991 yılında de facto özerklik elde eden Kürt bölgesinin yönetiminde de önemli görevler üstlenmistir. 1996 yılında KDP-KYB arasındaki çatısmalar sonucu bölgesel Kürt yönetimi Erbil (KDP) ve Süleymaniye (KYB) merkezli olmak üzere iki hükümete ayrıldıgında Yadullah Kerim, Haydar Seyh Ali, Abdul Razzaq Mirza, Sadoun Fayli gibi Feyli kökenli siyasetçiler her iki hükümette çesitli bakanlık ve bakan yardımcılıgı görevlerini üstlenmistir.19 2000’li yıllarla beraber Iraklı Feyli Kürtlerin siyasete katılım kanallarının çesitlenmeye basladıgını söylemek mümkündür. Feyliler Irak isgalinin ardından Kürt kimligi ile ön plana çıkan partiler içinde aktif rol almaya devam etmelerinin yanı sıra kendi siyasal örgütlenmelerini olusturma çabası içine de girmistir. Feylilerin kendi örgütlenmelerini olusturma arayısına girmelerinin çesitli nedenleri bulunmaktadır. Bu nedenlerden ilki 2003 yılında Irak’ın isgal edilmesinin ardından Baas yönetiminin devrilmesiyle olusan göreceli daha çogulcu ve demokratik yeni siyasal yapının siyasete katılım olanaklarını genisletmesidir. Baas yönetiminin son bulması, ülkede tam bir siyasal kaos ortamı yaratmıs olsa da Saddam Hüseyin iktidarı boyunca siyasal ve toplumsal 17 M. Jafar, “Fayli Kurds and Their Role in The Iraqi Kurdish National Movement”, http://faylee.org/articles/doc111.htm, (erisim tarihi: 05.09.2014). 18 M. Jafar, “Fayli Kurds and Their Role in The Iraqi Kurdish National Movement”, http://faylee.org/articles/doc111.htm, (erisim tarihi: 05.09.2014). 19 M. Jafar, “Fayli Kurds and Their Role in The Iraqi Kurdish National Movement”, http://faylee.org/articles/doc111.htm, (erisim tarihi: 05.09.2014). AP ortadogu’da bir kürt toplulugu: feyliler 373 hakları kısıtlanan etnik ve dinsel grupların daha rahat örgütlenebilecekleri ve seslerini duyurabilecekleri bir dönemi baslatmıstır. Söz konusu yeni dönem, Feylileri geçmiste yasadıkları ve yasamaya devam ettikleri sorunları kendi örgütlenmeleri üzerinden çözme arayısına girmeleri noktasında tesvik etmistir. Feylileri kendi örgütlenmelerini olusturma arayısına yönelten diger neden ise, KDP ve KYB gibi nüfuzlu Kürt partilerinin Feylilerin sorunları ile yeterince ilgilenmedigi düsüncesidir. Bu nedenle Feyli Kürtler Haziran 2005’te
sveç’in Göteborg sehrinde bir araya gelerek ortak hareket etme kararı almıs ve “Birlesik Feyli Kürtleri
ttifakı” adlı çatı örgütünü kurmustur. Toplantıda ayrıca KDP ve KYB’nin isgal sonrası süreçte kendi nüfuzlarını güçlendirme yarısına girdikleri ve bu nedenle Feylilere sorunlarının çözümü ile ilgili verilen sözlerin unutuldugu ifade edilmistir.20 Feyliler söz konusu toplantının ardından Irak ve Kürdistan Bölgesel Yönetimi Parlamentosu’nda seslerini ve sorunlarını daha etkin bir sekilde duyurabilmek ve diger parti ve siyasi ittifaklarla sorunlarının çözümüne iliskin isbirligi ve pazarlık yapabilmek için kendi örgütlenmeleri olusturma çabasını arttırmıstır. 2000’li yıllar Iraklı Feyli Kürtlerin sadece kendi örgütlenmelerini olusturdukları yıllar degil aynı zamanda mezhepsel aidiyetlerini siyaset sahnesine daha belirgin bir sekilde tasımaya basladıgı yıllar olmustur. Baas yönetimin son bulmasının ardından ortaya çıkan yeni siyasal yapıya Feylilerin önemli bir çogunlugu mezhepsel kimliklerini etnik kimliklerine önceleyerek katılmıstır. Feylilerin büyük bir çogunlugunun isgalin ardından yapılan genel ve yerel seçimlere kendi örgütlenmeleri (partileri) ile Sii ittifakları içinde yer almayı tercih ederek katıldıgını gözlemlemek mümkündür. Ocak ve Aralık 2005 tarihlerinde yapılan genel seçimlere Feyli Kürtler, Irak
slami Feyli Toplulugu ve Feyli Kürt
slami Birligi adlı iki partiyle katılmıs ve her iki parti de seçimlerde en çok oyu alan Birlesik Irak
ttifakı adlı Sii koalisyonunun içinde yer almıstır (Çubukçu ve Özhan, 2010: 13-14). 2005 seçimlerinden sonra Feyli Kürtlerin Sii koalisyonlara olan desteginin artarak devam ettigini söylemek mümkündür. 2009 yerel seçimlerinde Feylilerin büyük çogunlugu özellikle Bagdat ve Vasit gibi büyük sehirlerde Nuri el-Maliki liderligindeki Kanun Devlet Koalisyonu’na destek vermistir.21 2010 genel seçimlerinde ise Feylilerin destegi iki Sii koalisyonu arasında bölünmüstür. Feylilerin bir kısmı Teir el-Feyli liderliginde Birlesik Bagımsız Irak Bloku adlı çatı yapıyı olusturarak Nuri el-Maliki’nin liderligindeki Kanun Devleti 20 Feyli Kürtleri Barzani ve Talabani’yi Suçladı, http://www.diplomatikgozlem.com/TR,3643/feyli-kurtleri-barzani-ve-talabaniyi-sucladi.html, (erisim tarihi: 09.09.2014). 21 Çetiner Çetin, “Irak’ta Hesaplar Karısık”, 01.02.2009, http://arsiv.ntvmsnbc.com/news/474027.asp, (erisim tarihi: 11.09.2014). Özkan GÖKCAN alternatif politika Cilt 6, Sayı 3, Aralık 2014 Koalisyonu’na katılmıstır.22 Öte yandan Sii kimliklerini önceleyen Feylilerin büyük çogunlugu Feyli Kürtlerin Genel Ulusal Kongresi adlı çatı yapı ile Sadr grubu ve eski basbakanlardan
brahim Caferi’nin öncülügünde kurulan Irak Ulusal
ttifakı’na katılmıstır.23 Söz konusu seçimlerde Sii koalisyonlar önemli bir basarı elde etmis, Kanun Devleti Koalisyonu ikinci, Irak Ulusal
ttifakı ise üçüncü parti olarak seçimlerden çıkmıstır. Feyli Kürtlerin modern Irak tarihinde en fazla siyasal kazanım elde ettigi seçim 2013 yerel seçimleri olmustur. 2008 yılında düzenlenen ve azınlıklara kota tahsis edilmesini öngören 44 No’lu Seçim Kanunu ile Feylilere Bagdat ve Vasit il genel meclislerinde birer sandalye verilmistir (ORSAM, 2013: 15). 2009 yerel seçimlerinde uygulanmayan söz konusu kanun 2013 yerel seçimlerinde uygulanmıs ve Feyli Kürtleri Kardeslik Listesi adlı çatı örgütlenme Vasit ve Bagdat il genel meclislerinde birer sandalye kazanmıstır.24 Söz konusu seçimlerde Feyli Kürtlerin büyük bir çogunlugu Irak genelinde ise Nuri el-Maliki liderligindeki Kanun Devleti Koalisyonu’nu desteklemistir. Benzer bir destek 2014 genel seçimlerinde de gözlemlenmis, Feyli Kürtlerin Genel Ulusal Kongresi adlı çatı yapı seçimlerden birinci olarak çıkan Kanun Devleti Koalisyonu içinde yer almıstır (ORSAM, 2014: 1). Iraklı Feyli Kürtler arasında mezhepsel aidiyete vurgu yapan siyasal söylemin ve eylemin güçlenmesinin üç temel nedeni oldugunu söylemek mümkündür. Bunlardan ilki 2003 yılında gerçeklesen isgalin ardından Irak’ta ortaya çıkan yeni siyasal düzende Siilerin önemli bir aktör olarak sahneye çıkmasıdır. Siilerin ve Sii kimligi üzerinden siyaset yürüten partilerin Irak siyasetinde artan nüfuzu, Feylilerin Sii kimliklerini yeniden kesfetmesinde ve bu kesfi siyasal alana tasımasında etkili olmustur.
kinci neden yukarıda da deginmis oldugumuz gibi Feylilerin Irak’taki Kürt hareketinden (partilerinden) sorunlarının çözümü noktasında bekledikleri ilgiyi göremediklerini düsünmesidir. Bu durum Feylilerin 2000’li yılların baslarından bugüne Sii Araplarla daha sıkı iliskiler kurmasına etki etmistir. Son olarak üçüncü neden ise
ran’ın Iraklı Arap Siiler ve Feyliler üzerinde artan nüfuzudur. 2003 isgalinin ardından Siilerin Irak siyasetinde önemli bir aktör haline gelmelerinde
ran’ın verdigi destegin önemli etkisinin oldugunu söylemek mümkündür.
ran söz konusu destegi sadece Sii Araplara degil Feylilere de vermistir.
ran’ın Irak’taki 22 ORSAM, “Seçim
ttifakları: Kanun Devleti Koalisyonu”, http://www.orsam.org.tr/tr/Secimler/partigoster.aspx?ID=1&DetayID=2, (erisim tarihi: 11.09.2014). 23 Feyli Kürtleri Irak Ulusal
ttifakı’na Katıldı, 27.09.2009, http://www.ydh.com.tr/HD7086_feyli-kurtleri-irak-ulusal-ittifakina-katildi.html, (erisim tarihi: 12.09.2014). 24 Complete 2013 Iraq Provincial Elections Results, 06.08.2013, http://musingsoniraq.blogspot.com.tr/2013/08/complete-2013-iraq-provincial-elections_6.html, (erisim tarihi: 08.09.2014). AP ortadogu’da bir kürt toplulugu: feyliler 375 nüfuzunu güçlendirme adına verdigi bu destek, Feylilerin büyük çogunlugunun 2010 genel seçimlerinde Irak Ulusal
ttifakı’na katılmasını dogrudan etkilemistir (Al Sadi, 2011: 149). 4. MODERN RAN TARHNDE VE SYASETNDE FEYLLER Modern Ortadogu tarihinde Feyli Kürtler denince akla Irak’ta yasayanların geldigini söylemek mümkündür. Baas yönetiminin toplumsal, siyasal ve ekonomik olana dair baskısı Feyli Kürtleri Irak tarihinin önemli bir öznesi haline getirmistir. Çalısmanın basında da ifade edildigi gibi benzer bir baskıya Feyli Kürt nüfusunun üçte ikisini barındıran
ran’da rastlanmamaktadır.
ran nüfusunun ezici bir çogunlugunun ve siyasi iktidarların basındakilerin Feyli Kürtler gibi Sii olması, Irak’takine benzer bir mezhepsel baskının
ran’da hissedilmemesine, bu durumda
ranlı Feyli Kürtlerin toplumsal ve siyasal tarihlerinin Irak’taki soydaslarından farklı bir seyir izlemesinde etkili olmustur.
ranlı Feyli Kürtlerin toplumsal ve siyasal tarihlerinin Iraklı Feyliler’den farklı bir seyir izlemesinin diger önemli bir nedeni ise
ran Kürtleri arasındaki mezhepsel farklılıgın siyasal alana daha fazla etki etmesidir. Irak Kürtlerinden farklı olarak
ran Kürtlerinde mezhepsel farklılıkların tarih boyunca daha kırılgan ve gergin iliskilere neden oldugunu söylemek mümkündür. Söz konusu kırılgan ve gergin iliskilerin temel nedeni, modern
ran tarihinde karsımıza çıkan Kürt isyanlarının sadece etnik degil dinsel bir içeriginin de olmasıdır. Modern
ran tarihindeki ilk önemli Kürt isyanının lideri olan Seyh Ubeydullah Nehri, bagımsız bir Kürdistan kurmak hedefiyle 1880 yılında
ran’a savas açtıgında Kürtlerin Safi Sünni,
ranlılarının ise Sii olmaları nedeniyle farklı dinlerden oldugunu ve bu farklılıgın
ran’ın kötü yönetiminin nedenlerinden biri oldugunu ifade etmistir (Jwaideh, 2008: 163-166). 1880 kısında Kürt birlikleri
ran’ın Soujbulak (Mahabad) sehrini ele geçirdiginde sehrin Sünni lideri Siilere karsı cihadı kutsal sayan bir fetva vermistir (Wilson, 1895: 111). Seyh Ubeydullah’ın dinsel farklılık olarak ifade ettigi ve fetvalara dahi konu olan mezhepsel farklılık,
ranlı Sii Kürtlerin özelinde ise Feylilerin isyana destek sunmamasına, diger bir ifadeyle dinsel aidiyetlerini etnik aidiyetlerine tercih etmelerine neden olmustur. Kürtler arası mezhepsel farklılıgın Feylilerin siyasal ve toplumsal tercihleri üzerinde ne denli etkili oldugu
ran’da 1900’lü yıllar boyunca gerçeklesen Kürt isyanları sırasında da kendini göstermistir. 1920’li yılların baslarında
ran yönetimine karsı bir Kürt isyanı baslatan ve kendini “Kürdistan Kralı” ilan eden
smail Aga Sıkaki (Simko), Sii Kürtlerden, özelinde ise Feylilerden destek alamamıstır. Hatta üyelerinin bir kısmı Ehl-i Hak bir kısmı ise Sii
slam inancına mensup olan Sanjabi ve Qalkhani adlı Kürt asiretleri Simko’ya karsı birlesmis ve mücadele etmistir (McDowall, 2004: 302). Kirmansahlı Sii Kürt Khalu Qurban Özkan GÖKCAN alternatif politika Cilt 6, Sayı 3, Aralık 2014 liderligindeki bir Kürt birligi25 ise
ran askerlerinin yanında Simko’nun Sünni Kürt birliklerine karsı savasmıs ve Khalu Qurban, Soujbulak (Mahabad) sehrinde Simko yanlıları tarafından öldürülmüstür (Abrahamian, 1983: 119). 1940’ların ilk yarısı
ran Kürt ulusal hareketinin en parlak dönemlerinden biri olmustur.
ngilizlerin ve Rusların 1941 yılının Eylül ayında
ran’ın isgal edilmesi, Sah yönetimine derin bir husumet besleyen Sünni Kürt asiretlere yasadıkları bölgelerin bir kısmını kontrol altına alma imkanı tanımıstır. Kontrol ettikleri bölgelerde hızla güçlenen
ranlı Sünni Kürtler, Sovyetler Birligi’nin destegiyle 1946 yılının Ocak ayında Mahabad Cumhuriyeti adlı Kürt devletini kurmustur (Jwaideh, 2008: 498). Mahabad Cumhruiyeti’nin kurulus sürecindeki gelismeler ve kuruldugu cografya
ran Kürtleri arasındaki mezhepsel farklılıgın siyasal gelismelere etkisini bir kez daha gözler önüne sermistir. Sii Kürtler ve özelinde Feyliler, Sünni Kürtlerin bagımsız bir devletle sonuçlanan siyasal yükselisini uzaktan izlemis ve destek vermemeyi tercih etmistir. Aslında Mahabad Cumhuriyeti daha kurulmadan önce Sünni Kürt asiretler, Sii Kürtlerden destek alamayacaklarının farkındaydı. Bu nedenle tüm çalısmalarını ve örgütlenmelerini Sünni Kürtlerin yasadıkları bölgelere yönelik yapıyorlardı (McDowall, 2004: 315-329). Mahabad Cumhruiyeti devlet baskanı Sünni din adamı Kadı (Gazi) Muhammed’in Agustos 1946’da
ran yönetimi ile yaptıgı pazarlıklar dahi Sünni Kürtlerin ve yasadıkları bölgelerin gelecegine iliskindi (McDowall, 2004: 333). Mahabad Cumhuriyeti’nin kurulmasından daha bir sene geçmeden Aralık 1946’da yıkılmasında, Sovyetler Birligi’nin destegini çekmesi 25 Khalu Qurban liderligindeki Sii ve Ehl-i Hak inancına mensup Kürtlerden olusan Kürt birligi, 1921 yılına kadar Sii lider Mirza Küçük Han tarafından olusturulan Orman Hareketi (Jangal Movement) içinde yer almıstır. 20. yüzyılın ilk yarısında
ran tarihinde en fazla dikkat çeken isimlerden biri olan Mirza Küçük Han, anti-emperyalist söylemleri ile tanınan milliyetçi ve devrimci bir lider olarak ön plana çıkmıstır. 1915 yılında olusturdugu Orman Hareketi, ilk yıllarda
ran’ı Rus ve
ngiliz askerlerinden temizlemek için mücadele vermistir. Rusya’da 1917’de Ekim Devrimi’nin gerçeklesmesinin ardından Sovyetler Birligi ile iyi iliskiler kurmaya baslayan Mirza Küçük Han, Kızıl Ordu’nun destegiyle Kaçar Hanedanı’na savas açmıs ve Haziran 1920’de
ran’ın bugün ki Gilan eyaleti dolaylarında
ran Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti’ni kurmustur. Yaklasık bir yıl sonra
ngilizlerin
ran’dan çekilmeyi kabul etmesiyle beraber Kızıl Ordu’da
ran’dan çekilmeye baslamıs ve Mirza Küçük Han’a verilen Sovyet destegi kesilmistir. Sovyet desteginin kesilmesinin ardından Eylül 1921’de Rıza Pehlevi komutasındaki ordu birlikleri,
ran Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti’ne son vermistir. Ordu birliklerinden kaçıp Gilan daglarına sıgınan Mirza Küçük Han, Aralık 1921’de donarak ölmüs ve bu ölümle Orman Hareketi dagılmıstır. Mirza Küçük Han’ın ölümünden sonra Khalu Qurban liderligindeki Kürt birligi, teslim olarak Rıza Pehlevi komutasındaki ordu birliklerine katılmıs ve yönetimle isbirligi halinde hareket etmeye baslamıstır. Ayrıntılı bilgi için bkz; ABRAHAMIAN, Ervand, Humeynizm:
slam Cumhuriyet Üzerine Denemeler, Mehmet Toprak (çev.), Metis Yayınları,
stanbul, 2002, ss. 96-99; MCDOWALL, David, Modern Kürt Tarihi, Nesenur Domaniç (çev.), Doruk Yayınları,
stanbul, 2004, s. 303; AFARY, Janet, “The Contentious Historiography of the Gilan Republic in Iran: A Critical Exploration”, Iranian Studies, Vol. 28, No. 1-2, 1995, ss. 3-24; HAMBLY, Gavin R., “The Pahlavi Autocracy: Riza Shah: 1921-1941”, Peter Avery, G. R. G. Hambly ve C. Melville (der.), The Cambridge History of Iran, Vol. 7: From Nadir Shah to the Islamic Republic, New York: Cambridge University Press, 1991, ss. 213-243. AP ortadogu’da bir kürt toplulugu: feyliler 377 ve Sünni Kürt asiretler arası anlasmazlıklar kadar Sii Kürtlerin ve özelinde Feylilerin desteginin alınamaması da etkili olmustur.
ranlı Feylilerin toplumsal ve siyasal tarihlerindeki en önemli dönüm noktalarından biri 1979
ran
slam Devrimi olmustur.
ran Devrimi sadece Feylilerin degil
ran’daki bütün Kürtlerin siyasal ve toplumsal konumlarını etkilemistir.
ran’da bir rejim degisikligini en fazla isteyen topluluklardan biri olan Sünni Kürtler, Ayetullah Humeyni’nin Subat 1979’da Tahran’a dönmesini memnuniyetle karsılamıslardır (McDowall, 2004: 353). Bunun temel nedeni, yeni rejimin Kürtlerle eski rejimden (sah rejimi) daha iyi iliskiler kuracagına dair inançtı.
ranlı Sünni Kürtlerin yeni rejimden baslıca talepleri, Batı Azerbaycan’dan
lam’a uzanan bölgede özerk bir Kürdistan kurulması ve anayasal olarak Kürtlerin haklarının tanınması olmustur (McDowall, 2004: 335- 356). Ancak 1 Nisan 1979’da resmen kurulan
ran
slam Cumhuriyeti, Sünni Kürtlerin bu taleplerini kabul etmemis ve bu durum Sünni Kürtlerle rejimin arasını bir daha düzelmeyecek sekilde bozmustur. Sünni Kürtlerin yeni rejimden beklentilerine karsılık bulamamasının en önemli nedenlerinden biri
ran tarihinde benzeri örnekleri görülen Kürtler arası birlik problemi olmustur. Feyliler ve diger Sii Kürtler, Seyh Ubeydullah, Simko isyanları ve Mahabad Cumhuriyeti deneyiminde oldugu gibi 1979 Devrimi öncesi ve sonrası süreçte de Sünni Kürtlere destek vermemis, rejimden yana bir tutum benimsemistir.
ran
slam Devrimi’nin en içten destekçisi olan Sii Kürtler, özellikle özerklik konusuna Sünni kardeslerinden farklı yaklasmıstır. Sünni Kürtlerin Kirmansah ve
lam’ı da kapsayan özerklik talebini benimsemeyen Sii Kürtler, Sii
ran Cumhuriyeti’nin bir parçası olarak kalmayı istemistir (McDowall, 2005: 19). Sii Kürtler bu isteklerini 1979 yılı sonunda gerçeklesen anayasa referandumuna gösterdikleri yüksek katılımla teyit etmislerdir. Söz konusu referandum Sünni Kürtlerin yogunlukta oldugu bölgelerde boykot edilirken, Kirmansah’ta yüksek bir katılım ve lehte oyla gerçeklesmistir (McDowall, 2004: 368). Sii Kürtlerin yeni rejime yönelik siyasal destegi kısa sürede askeri destege de dönüsmüs, Feyliler ve diger Sii Kürtler arasından
ran ordusuna asker toplamakta hiçbir sıkıntı yasanmamıstır. Öyle ki
ran ordusuna katılan Sii Kürtler,
ran’ın kuzeyinde milliyetçi Sünni Kürtlere karsı gerçeklestirilen askeri harekâtların içinde yer almıstır (van Bruinessen, 2005: 44). Mezhepsel farklılıktan kaynagını alan Kürtler arası bölünmenin daha vahim bir sonucu ise Kürdistan eyaletinde aynı köyde yasayan Sii ve Sünni Kürtlerin birbirleriyle çatısmaya girmesi olmustur (van Bruinessen, 2005: 44). Feylilerin rejime yönelik destegi 1980’li ve 90’lı yıllar boyunca her alanda devam etmistir. Söz konusu yıllarda Iraklı Feyliler Irak’ta Molla Mustafa Barzani liderliginde yükselen Kürt ulusal hareketine önemli bir destek sunarken,
ranlı Feyliler
ran Kürdistanı Demokrat Partisi (
KDP) ve Komala gibi Kürt Özkan GÖKCAN alternatif politika Cilt 6, Sayı 3, Aralık 2014 partileri öncülügünde yürütülen gerilla savasına karsı
ran ordusu saflarında savasmıstır.
ran’daki Sii rejimin önemli bir kültürel bileseni olduklarını düsünen Feyliler ve diger Sii Kürtler, 1980’ler ve 90’lar boyunca Sünni Kürtlere karsı yürütülen savasta
ran yönetiminin en güvenilir müttefiki olmustur. Sii Kürtlerin rejime verdigi destek, 1997 yılında Kürdistan eyaleti valiligine ilk kez bir Sii Kürdün atanmasıyla ödüllendirilmistir. 1997-2001 yılları arasında Kürdistan valiligi görevini yürüten Abdullah Ramazan, Sii ve Sünni Kürtler arasındaki gerilimi azaltmak için çalısmalar yapmıs, eyalet yönetiminde Sünni Kürtlere de görevler vermistir (UNPO, 2010: 6).
ran’da yasayan Feyliler ve diger Sii Kürtler yukarıda da ifade etmeye çalıstıgımız gibi gerek Kürtler arası mezhepsel farklılıkların yarattıgı gerilim gerekse rejimin Sii kimliginin yarattıgı aidiyet ve güven duygusu nedeniyle Sünni Kürtlerin öncülük ettigi etnik karakterli hareketlere destek vermemis ve rejimle iyi iliskiler kurmustur. Ancak 2000’li yıllarla beraber bu durumun degistigi, Sii Kürtlerin ve özelinde Feylilerin özerklik, siyasal ve kültürel hak talebi ile örgütlenen Kürt partilerine olan desteginin artmaya basladıgı gözlemlenmistir.
ranlı Feylilerin siyasal tercihlerinde 2000’li yıllarla beraber görülen söz konusu degisimin üç temel nedeni oldugunu söylemek mümkündür. Bunlardan ilki, Iraklı Kürtlerin 2003 Irak isgalinin ardından elde ettigi siyasal kazanımların yarattıgı etkidir. Irak Kürtlerin isgalin ardından Irak’taki en etkili aktörlerinden biri haline gelmesi ve 1991 yılından beri fiili olarak yönetilen toprakların 2005 yılında Irak Kürdistan Bölgesi adıyla federal bölge statüsü kazanması, bölgedeki tüm Kürtler gibi özellikle yeni jenerasyon
ranlı Feyli Kürtlerin de milliyetçi duygularını pekistirmistir. Ayrıca Kürtlerin siyasal ve toplumsal konumlarının yükselise geçtigi söz konusu sürece Iraklı Feylilerin azımsanmayacak bir kısmının da fiili destek sunması,
ranlı Feyliler üzerinde etki yaratmıstır (Danish Refugee Council, 2013: 11).
ranlı Feylilerin siyasal tercihlerinde etnik kimliklerini referans almaya ve Kürt partilerine destek vermeye baslamasının ikinci nedeninin,
ran’daki Feyli mülteciler sorunu oldugunu söylemek mümkündür. 1969-1988 yılları arasında Saddam Hüseyin tarafından
ran ajanı oldukları ve Kürt hareketine destek verdikleri gerekçeleriyle
ran’a sürülen Feyli Kürtlerin bir kısmı Irak’a geri dönmüstür.
ran’dan Irak’a geri dönen Feylilerin sayısının ne kadar oldugu büyük bir çogunlugu vatandaslıga iade islemlerini tamamlayamadıgı için net olarak bilinmemektedir. Ancak geri dönüslere ragmen
ran’da hala önemli bir Iraklı Feyli nüfusu bulundugunu söylemek mümkündür. Söz konusu nüfusun yaklasık 100 bini
ran kökenli olduklarını ispatlayarak vatandaslık hakkı elde etmistir (Chatelard, 2009: 5). Vatandaslık hakkı elde edemeyen ve bu nedenle “vatansız” statüsünde bulunan Feyli Kürtlerin ise büyük bir çogunlugu kamplarda oldukça zor kosullarda yasamlarını sürdürmektedir. Resmi rakamlar AP ortadogu’da bir kürt toplulugu: feyliler 379
ran’da yaklasık 8 bin vatansız Feyli Kürt oldugunu söylese de kayıtlı olmayanlarla birlikte bu sayının çok daha fazla oldugu tahmin edilmektedir (Tucker, 2014: 12). Söz konusu vatansız Feyliler egitim hakkı, istihdam, saglık hizmetlerine erisme gibi konularda ciddi sorunlarla ve ayrımcılıkla karsılasmakta, ayrıca güvenlik güçlerinin baskısına maruz kalmaktadır. Vatansız Feylilere yönelik söz konusu ayrımcı uygulamalar, özellikle genç kusak
ranlı Feylilerin rejime karsı tepkisinin güçlenmesinde ve Kürt partiler içinde örgütlenerek etnik aidiyetlerini kesfetmeye baslamalarında etkili olmustur.
ranlı Feylilerin 2000’li yıllarla beraber siyasal tercihlerinin degismeye baslamasının üçüncü ve en önemli nedeni
ran’daki Kürt partilerinin Sii Kürt bölgelerine yönelik çalısmalarıdır.
ran Kürt siyasetinde öne çıkan üç partinin
ran Kürdistanı Demokrat Partisi (
KDP), KOMALA ve PJAK (Kürdistan Özgür Yasam Partisi) oldugunu söylemek mümkündür.
ran yönetimi her üç partinin de siyasal faaliyetlerini yasaklamıs, her üç partiye de üye olmayı yasal olarak suç saymıstır. Söz konusu yasaklara ragmen her üç partinin de faaliyetlerini sürdürdügünü ve
ran Kürtlerinden destek aldıgını söylemek mümkündür.
ran’da Kürt ulusal hareketinin en parlak dönemini yasadıgı 1940’lı yılların ilk yarısında kurulan KOMALA ve
KDP bugün agırlıklı olarak Sünni Kürtlerden destek alırken, 2004 yılında kurulan PJAK sadece Sünni Kürtlerden degil Sii Kürtlerden ve özelinde Feylilerden de destek almaktadır (Danish Refugee Council, 2013: 12). Feyli Kürtler, yöneticilerinin ve destekçilerinin büyük bir çogunlugu Sünni Kürt olan
KDP ve KOMALA’ya karsı ise geçmiste oldugu gibi bugün de mesafeli durmaktadır. KCK (Kürdistan Topluluklar Birligi) çatı örgütlenmesinin bir bileseni olan PJAK (Kürdistan Özgür Yasam Partisi) son yıllarda en fazla destegi Sii Kürt nüfusunun agırlıkta oldugu Kirmansah,
lam, Luristan ve Kürdistan eyaletinin Sii Kürt köylerinden almaktadır (Danish Refugee Council, 2013: 12). PJAK’ın
KDP ve KOMALA’ya kıyasla Feylilerden ve diger Sii Kürtlerden daha fazla destek almasının temel nedeninin çalısmalarını Sii Kürt nüfusunun yogun oldugu bölgelerde yogunlastırması oldugunu söylemek mümkündür. PJAK’ın çalısmaları bu anlamda Feylilerin etnik kimliklerini yeniden kesfetmelerinde ve siyasal tercihlerinin degismesinde etkili olmustur. Sii Kürtlerin mezhepsel hassasiyetlerini dikkate alan PJAK, her sene Sii
slam inancına göre
mam Hüseyin’in Kerbela’da sehit edildigi gün olan Muharrem ayının onuncu gününde taziye mesajı yayınlamaktadır (Danish Refugee Council, 2013: 12). PJAK’ın
KDP ve KOMALA’dan farklı olarak Sii Müslümanlar için önem arz eden günlerde yaptıgı sembolik açıklamalar, Feyli Kürtler arasında sempati kazanmasında etkili olmustur. Bunun yanı sıra
ran cezaevlerinde en fazla üyesi bulunan Kürt partisinin PJAK olması, Sünni Kürtler arasında oldugu gibi Özkan GÖKCAN alternatif politika Cilt 6, Sayı 3, Aralık 2014 özellikle genç jenerasyon Feyliler arasında da PJAK’a olan ilgi ve sempatiyi arttırmıstır (Aydın, 2014: 10). 2000’li yıllarla beraber
ranlı Feylilerin siyasal tercihleri degismeye ve Kürt partilerine olan destegi artmaya baslamıs olsa da bu durum onların rejimle aralarına mesafe koydukları anlamına gelmemektedir. Zira bugün
ranlı Feyli Kürtlerin büyük bir çogunlugunun hala
ran yönetiminin en büyük destekçilerinden biri oldugunu söylemek mümkündür. Bunun temel nedeni, Feylilerin kimlik tanımlamalarında, siyasal ve toplumsal yasama katılımlarında mezhepsel kimligin baskın konumda olmaya devam etmesidir. Ayrıca Sii
ran rejiminin mezhepsel birliktelik nedeniyle Feylileri sisteme entegre etmekteki basarısı da söz konusu destegin devam etmesine etki eden önemli bir faktördür. Görüldügü üzere
ranlı Feylilerin tarihi, Iraklı soydaslarından farklı olarak çatısma degil uzlası odaklı bir seyir izlemistir.
ranlı Feylilerin genel itibariyle rejimle isbirligi halinde seyreden tarihi Iraklı Feylilerden farklı olarak toplumsal ve siyasal alanda ciddi sorunlarla karsılasmamalarına neden olmustur.
ranlı Feylilerin sisteme entegre edilebilmesindeki basarının en önemli nedeni olan mezhepsel (Sii) kimlik, Iraklı Feylilerin sistemin dısında kalmasının en önemli nedenlerinden biri olmustur. Bugün
ranlı Feyliler etnik kimlikleri üzerinden siyasete yeni katılım kanalları kesfederken, Iraklı Feyliler Baas yönetiminden miras kalan ayrımcı ve dıslayıcı politikalarla bas edebilmenin ve seslerini duyurabilmenin yolunu mezhepsel kimliklerine sarılmakta aramaktadır. 21. yüzyıl Feylilerin gerek Irak gerekse
ran siyasetinde daha aktif ve bagımsız bir aktör olarak yer almaya baslamalarına sahne olmustur. Bu durum etnik ve mezhepsel temelli hareketlerin yükselisine sahne olan Ortadogu’da Feylilerin adının artık daha sık duyulacagına yönelik önemli bir isarettir. 5. SONUÇ Bu çalısmada, Kürtler arasındaki inançsal azınlık gruplarından biri olan Feylilerin kültürel, siyasal ve toplumsal yapılarına iliskin bir degerlendirme sunulmaya çalısılmıstır. Çalısma kapsamında
ranlı ve Iraklı Feylilerin toplumsal ve siyasal tarihleri, yapıları incelenmis, Feylileri Ortadogu tarihinin öznesi haline getiren gelismeler ele alınmıstır. Feylilerin modern Irak ve
ran yönetimleri ile kurdukları iliskilerin sekli incelenmis, her iki ülkedeki tarihlerinin birbirinden oldukça farklı bir seyir izlemesinin nedenleri analiz edilmeye çalısılmıstır. Çalısmada Sii bir Kürt toplulugu olan Feylilerin Sünni Kürtlerle iliskilerinin yakın tarihine iliskin bilgilere de yer verilmis, mezhepsel veya inançsal farklılıkların Kürt toplulukları arasındaki iliskileri nasıl etkiledigine dair degerlendirme yapabilme olanagı elde edilmistir. AP ortadogu’da bir kürt toplulugu: feyliler 381 Sonuç olarak siyasetin etnik ve mezhepsel aidiyetler üzerinden sekillendigi Ortadogu’da Feyli Kürtlerin siyasal tercihlerini ve toplumsal konumlarını belirleyen temel referans noktasının Sii kimlikleri oldugunu söylemek mümkündür. Feylilerin
ran’da toplumsal ve siyasal yasama basarıyla entegre olmalarını, Irak’ta ise toplumsal ve siyasal alanda baskı ve ayrımcılıkla karsılasmalarını açıklayan temel unsur mezhepsel kimlikleri olmustur. 21. yüzyıl Feylilerin siyasete yeni katılım kanalları kesfettigi bir dönemin baslangıcı olsa da Siiligin gerek
ran gerekse Irak’ta kısa vadede siyasal tercihlerin temel referans noktası olmaya devam edecegini söylemek mümkündür. Özkan GÖKCAN alternatif politika Cilt 6, Sayı 3, Aralık 2014 KAYNAKÇA ABRAHAMIAN, E. (1983), Iran Between Two Revolutions, New Jersey: Princeton University Press. ABRAHAMIAN, E. (2002), Humeynizm:
slam Cumhuriyet Üzerine Denemeler, (Çev. Mehmet Toprak),
stanbul: Metis Yayınları. AFARY, J. “The Contentious Historiography of the Gilan Republic in Iran: A Critical Exploration”, Iranian Studies, Vol. 28, No. 1-2, 1995, ss. 3-24. AL SADI (2011), Crushing State's Sovereignty: Iraq Project, Bloomington: Author House. Australıan Government Department Of Immıgratıon And Border Protectıon/Immı (2013), Country Guidance Note: Iran, IMMI Departmental Publications. AYDIN, E. (2014),
ran’ın Kürt Politikası, Ankara: Ankara Strateji Enstitüsü Yayınları. CAMPBELL, E. (2010), “The Faili Kurds of Iraq: Thirty Years Without Nationality”, http://www.refugeesinternational.org/blog/faili-kurds-iraq-thirtyyears- without-nationality, (erisim tarihi: 26.09.2014). CHATELARD, G. (2009), Migration From Iraq Between The Gulf and The Iraq Wars (1990-2003): Historical and Socio-spatial Dimensions, The Centre on Migration Policy and Society, Working Paper No. 68, University of Oxford. CHULOV, M. (2010), “Tariq Aziz Given Additional 10-Year Jail Term for Persecution Shia Kurds”, http://www.theguardian.com/world/2010/nov/29/tariq-aziz-iraq-sentencekurds, (erisim tarihi: 01.10.2014). Complete 2013 Iraq Provincial Elections Results, 06.08.2013, http://musingsoniraq.blogspot.com.tr/2013/08/complete-2013-iraq-provincialelections_ 6.html, (erisim tarihi: 08.09.2014). Constıtutıon Of Iraq, http://www.ilo.org/wcmsp5/groups/public/--- ed_protect/---protrav/---ilo_aids/documents/legaldocument/wcms_125861.pdf, (erisim tarihi: 06.09.2014). ÇET
N, Ç. (2009), “Irak’ta Hesaplar Karısık”, 01.02.2009, http://arsiv.ntvmsnbc.com/news/474027.asp, (erisim tarihi: 11.09.2014). AP ortadogu’da bir kürt toplulugu: feyliler 383 ÇUBUKÇU, M. ve ÖZHAN, T. (2010),
sgal Altında
stikrar Arayısları: 2010 Irak Seçimleri, Ankara: Siyaset, Ekonomi ve Toplum Arastırmaları Vakfı (SETA) Yayınları. Danish Refugee Council (2013), Iranian Kurds, Danish Immigration Service Publications, No:4. Feyli Kurds, http://cdn.worldheritage.org/articles/Feyli_Kurds#cite_note-10, (erisim tarihi: 10.09.2014). Feyli Kürt Katliamı ‘Soykırım’ Olarak Tanındı (2011), http://semsur.wordpress.com/2011/08/04/feyli-kurt-katliami-soykirim-olaraktanidi/, (02.10.2014). Feyli Kürtleri Barzani ve Talabani’yi Suçladı, http://www.diplomatikgozlem.com/TR,3643/feyli-kurtleri-barzani-vetalabaniyi- sucladi.html, (erisim tarihi: 09.09.2104). Feyli Kürtleri Irak Ulusal
ttifakı’na Katıldı (2009), http://www.ydh.com.tr/HD7086_feyli-kurtleri-irak-ulusal-ittifakinakatildi. html, (erisim tarihi: 12.09.2014). GUNTER, M. M. (2011), The A to Z of the Kurds, Maryland: Scarecrow Press. HAMBLY, G. R. (1991), “The Pahlavi Autocracy: Riza Shah: 1921-1941”, Peter Avery, G. R. G. Hambly ve C. Melville (der.), The Cambridge History of Iran, Vol. 7: From Nadir Shah to the Islamic Republic, New York: Cambridge University Press, ss. 213-243. HASSANPOUR, A. (2005), Kürdistan’da Milliyetçilik ve Dil: 1918-1985, (Çev.
brahim Bingöl ve Cemil Gündogan),
stanbul: Avesta Basın Yayın. INSTITUTE FOR INTERNATIONAL LAW AND HUMAN RIGHTS (2013), Iraq’s Minorities and Other Vulnerable Groups: Legal Framework, Documentation and Human Rights, Washington: Institute for International Law and Human Rights Publications. IRAQI NATIONALITY LAW (LAW 26 OF 2006), Iraqi Official Gazette Issue 4019 Dated March 7, 2006, No.26. ISMAEL, T. Y. (2008), The Rise and Fall of the Communist Party of Iraq, Cambridge: Cambridge University Press. IZADY, M. R. (2011), Kürtler: Bir El Kitabı, (Çev. Cemal Atila),
stanbul: Doz Yayınları. Özkan GÖKCAN alternatif politika Cilt 6, Sayı 3, Aralık 2014 JAFAR, M. “Fayli Kurds and Their Role in The Iraqi Kurdish National Movement”, http://faylee.org/articles/doc111.htm, (erisim tarihi: 05.09.2014). JWADIEH, W. (2008), Kürt Milliyetçiliginin Tarihi: Kökenleri ve Gelisimi, (Çev.
smail Çekem ve Alper Duman),
stanbul:
letisim Yayınları. KREYENBROEK, P. G. (2005), “On the Kurdish Language”, Philp G. Kreyenbroek ve Stefan Sperl (der.), The Kurds: A Contemporary Overview, New York: Routledge Publishing, ss. 53-64. KREYENBROEK, P. G. ve ALLISON, C. (2008), Kürt Kimligi ve Kültürü, (Çev. Ümit Aydogmus),
stanbul: Avesta Basın Yayın. Kurdish Academy Of Language, “Pahli (Feyli)”, http://www.kurdishacademy.org/?q=node/46, (erisim tarihi: 14.09.2014). Kurdish Academy Of Language, “Southern Dialects Group”, http://www.kurdishacademy.org/?q=node/44, (erisim tarihi: 18.09.2014) LAZAREV, M.S. ve MIHOYAN S. X. (2010), Kürdistan Tarihi, (Çev.
brahim Kale),
stanbul: Avesta Basın Yayın. MCDOWALL, D. (2004), Modern Kürt Tarihi, (Çev. Nesenur Domaniç),
stanbul: Doruk Yayınları. MCDOWALL, D. (2005), “The Kurdish Question: A Historical Review”, Philp G. Kreyenbroek ve Stefan Sperl (der.), The Kurds: A Contemporary Overview, New York: Routledge Publishing, ss. 8-25. MULTITREE: A Digital Library Of Language Relationships, “Feyli of Kurdish, Southern (sdh)”, http://multitree.org/codes/sdh-fey, (erisim tarihi: 19.06.2014). MUNIR, M. (2005), “The Situation of Kurds in Iraq and Turkey”, Philp G. Kreyenbroek ve Stefan Sperl (der.), The Kurds: A Contemporary Overview, New York: Routledge Publishing, ss. 90-104. NAKASH, Y. (2006), Reaching for Power: The Shi'a in the Modern Arab World, New Jersey: Princeton University Press. Ortadogu Stratejik Arastırmalar Merkezi/ORSAM (2012), Irak Hukuk Mevzuatında Azınlıkların Sosyal Hakları, Rapor No: 106, Ankara: ORSAM Yayınları. Ortadogu Stratejik Arastırmalar Merkezi/ORSAM (2013), Irak’ta Seçim Yasaları, Rapor No: 153, Ankara: ORSAM Yayınları. AP ortadogu’da bir kürt toplulugu: feyliler 385 Ortadogu Stratejik Arastırmalar Merkezi/ORSAM (2014), 2014 Irak Seçimlerine Katılacak Önemli Siyasi Olusumlar, Ankara: ORSAM Yayınları. Ortadogu Stratejik Arastırmalar Merkezi/ORSAM, “Seçim
ttifakları: Kanun Devleti Koalisyonu”, http://www.orsam.org.tr/tr/Secimler/partigoster.aspx?ID=1&DetayID=2, (erisim tarihi: 11.09.2014). PAROLIN, G. P. (2009), Citizenship in the Arab World: Kin, Religion and Nation-State, Amsterdam: Amsterdam University Press. Siyaset, Ekonomi Ve Toplum Arastırmaları Vakfı/SETA (2013), Irak Siyasetini Anlama Kılavuzu, Ankara: SETA Yayınları. SLUGLETT, M. F. ve SLUGLETT, P. (2003), Iraq Since 1958: From Revolution to Dictatorship, New York: I.B. Tauris. TAN, V. (2008), “Feili Kurds in Iran Seek Way Out of Identity Impasse”, http://www.unhcr.org/cgibin/ texis/vtx/search?page=search&docid=483d60872&query=IRAQ%20war, (11.09.2014). The Kurdish Globe (2009), “Feyli Kurds Case Trial Begins in Baghdad”, http://www.kurdishglobe.net/article/4D74F03A0CB20FC5467682DFB22AD DA2/Feyli-Kurds-case-trial-begins-in-Baghdad-.html, (erisim tarihi: 20.09.2014). TRIPP, C. (2007), A History of Iraq, Cambridge: Cambridge University Press. TUCKER, J. (2014), Exploring Statelessness in Iran, Tilburg: Tilburg University Press. Unrepresented Nations And Peoples Organization (2010), Iranian Kurdistan, The Hague: UNPO Publications. VAN BRUINESSEN, M. (2000), Mullas, Sufis, and Heretics: The Role of Religion in Kurdish Society: Collected Articles,
stanbul: The Isis Press, ss. 13- 36. VAN BRUINESSEN, M. (2005), “Kurdish Society, Ethnicity, Nationalism and Refugee Problems”, Philp G. Kreyenbroek ve Stefan Sperl (der.), The Kurds: A Contemporary Overview, New York: Routledge Publishing, ss. 26-52. VAN BRUINESSEN, M. (2008), Aga, Seyh, Devlet, (Çev. Banu Yalkut),
stanbul:
letisim Yayınları. WILSON, R. S. G. (1895), Persian Life and Customs, New York: Fleming H. Revell Company. Özkan GÖKCAN alternatif politika Cilt 6, Sayı 3, Aralık 2014 YILDIZ, K. (2005), Irak Kürtleri: Dün, Bugün ve Yarın, (Çev. Engin Urcan),
stanbul: Belge Yayınları. YILDIZ, K. ve TAYS
, T. B. (2007), The Kurds in Iran: Past, Present and Future, London: Pluto Press.

Ortadoğu’da Bir Kürt Topluluğu: Feyliler Özkan GÖKCAN Alternatif Politika, Volume 6, Issue 3, December 2014